Тафсири
ояти 4 сураи Иброҳим
(Баргардон аз
«Тафсири Маъорифул-Қуръон»- Мавлоно Муҳаммадшафеъи Усмонӣ рҳ. Ҷилди 4)
«Ва мо арсално мин
расулин илло билисони қавмиҳи лиюбайина лаҳум, фаюзиллул-лоҳу ман яшоъу ва яҳди
ман яшоъ. ва ҳувал-ъазизул-ҳаким»
Тарҷума: Ва ҳеҷ
расулеро мо нафиристодем, магар ба забони қавми ӯ, то ки тафҳим кунад ба онҳо.
Пас гумроҳ мекунад Худо касеро, ки бихоҳад ва роҳнамоӣ мекунад касеро, ки
бихоҳад. Ва Ӯ ғолибу ҳаким аст.
Хулосаи
тафсир
Шубҳаеро, ки баъзе куффор дар бораи «муназзалун-минал-лоҳи
(фиристодашуда аз ҷониби Аллоҳ таоло)» будани ин китоб ворид кардаанд, ки чаро
арабӣ аст, зеро эҳтимол меравад, ки худи Паёмбар (с.а.с.) онро тасниф карда
бошад ва чаро ба забони аҷамӣ нест, то ин эҳтимол боқӣ намемонад ва Қуръон бо дигар
китобҳои осмонӣ дар аҷамӣ будан мувофиқи ҳам мебошад. Пас ин шубҳа лағви маҳз
аст, зеро ки мо ҳамаи паёмбарони гузаштаро ҳам ба забони қавми худи онҳо ба
унвони паёмбар фиристодаем, то ки аҳкоми илоҳиро бо забони худи онҳо барои онҳо
баён кунанд, ки мақсуди аслӣ баёни возеҳи он аст. Пас омадани ҳамаи китобҳо дар
як забон ҳадаф нест. Боз, пас аз баён кардан касеро, ки Худованд бихоҳад,
гумроҳ мекунад, ки ин аҳкомро қабул намекунад ва касеро, ки бихоҳад ҳидоят
мекунад, ки ин аҳкомро қабул мекунад ва Ӯ таоло бар ҳамаи корҳо ғолибу ҳоким
аст. Пас ба сабаби ғолиб шудан, метавонад хамаро ҳидоят кунад, вале бисёре аз
ҳикматҳо муқтазои он нестанд.
Маориф
ва масоил
Дар нахустин оят, ин тасҳил ва неъмати
илоҳӣ баён гардид, ки ҳар гоҳ Худованди мутаол хостааст, ки паёмбареро ба сӯи
қавм мабъус гардонад, пас ҳамзабони он
қавмро мабъус намуда, то ки ӯ аҳкоми илоҳиро ба забони гуфтугуии худи онҳо
нишон диҳад. Ва фаҳми онҳо бар эшон осон гардад. Агар забони паёмбар бо забони
қавм мухталиф бошад, пас маълум аст, ки уммат бояд дар фаҳми он аҳком машаққати
миёнаравии мутарҷимро таҳаммул кунанд. Боз ҳам фаҳми дурусти он аҳком машкук
хоҳад монд. Аз ин лиҳоз, агар барои иброниҳо паёмбаре мабъус кард, пас забони
он расул ҳам ибронӣ буд ва забони расули форсиён форсӣ ва барбариён барбарӣ
муқаррар гардид. Чӣ дар ин сурат, он расул фарде аз он қавм ва забони модариш
забони он қавм бошад. Бо ин, ки забони модарӣ ва пайдоишии он дигаре бошад.
Аммо Худованд чунин асбобе падид меоварад, ки ӯ забони он қавмро ёд бигирад.
Монанди ҳазрати Лут (а), ки агарчӣ дар асл аҳли Ироқ буд, ки забони он ҷо форсӣ
буд, аммо баъд аз ҳиҷрат ба кишвари Шом, аз аҳли онҳо зан гирифт ва забони аҳли
Шом забони ӯ қарор гирифт. Он гоҳ Худованд ӯро барои минтақае аз Шом паёмбар
муқаррар намуд.
Расули карим (с.а.с.), ки биъсати ӯ аз
назари мақом ва макон барои ҳамаи ҷаҳон ва аз назари замон, то қиёмат ом аст,
ҳеҷ қавм ва аҳли ҳеҷ гӯшае аз ҷаҳон аз доираи нубувват ва рисолати эшон хориҷ
нест ва то қиёмат ҳар қавм ва ҳар забон, ки падид ояд, ҳама дар дасти даъвати
он Ҳазрат (с.а.с.) дохил хоҳанд шуд. Чунон, ки дар Қуръон омадааст: «Ё
айюҳан-носу иннӣ расулуллоҳи илайкум ҷамиъанил-лазӣ лаҳу мулкус-самовоти
вал-арзи», яъне: Эй мардум! Ман ба сӯи
ҳамаи шумо аз ҷониби Худо расул ҳастам. Дар китоби «Саҳиҳ»-и Бухорӣ ва «Саҳиҳ»-и
Муслим ба ривояти ҳазрати Ҷобир (рз) мазкур аст, ки Расули Худо (с.а.с.)
имтиёзоти хоси панҷгонаи худро нисбат ба анбиё зикр намуда, фармуд: «Қабл аз
ман ҳар расул ва набӣ дар қавм ва хонадони худ мабъус мешуд, аммо Худованд маро
ба сӯи ҳамаи миллатҳои ҷаҳон мабъус гардонида аст.»
Ҳақ таоло имрон ва ободии ин оламро аз
аҳди ҳазрати Одам (а) оғоз карда ва ӯро аз нахустин набӣ ва паёмбари мардум
қарор дод. Сипас ободии мардум ҳамон гуна, ки аз ҳайси имрон ва иқтисоди хеш
интишор ёфт ва тараққӣ кард. Ба ҳамон муносибат интизомоти рушд ва ҳидоят ба
василаи русул ва анбиёи мухталиф аз ҷониби Худо баргузор гардид ва барои ҳар
қабила муносиби аҳволи ӯ аҳком ва шариатҳо нозил гардид, то ин ки нашву намои
олами инсон ба ҳадди камоли худ расид. Он гоҳ Худованд сайидул-аввалин
вал-охирин, имоми анбиё, Муҳаммади мустафо (с.а.с.)-ро барои ҳамаи ҷаҳон ва то
қиёмат барои ҳар даври комил ва мукаммал карда шуд ва фармуд: «Ман имрӯз динро
барои шумо комил кардам ва неъматамро барои шумо ба итмом расонидам…) (аз ояти
3 сураи Моида).
Шариатҳои анбиёи гузашта ҳам ба
эътибори вақт ва масири худ комил ва мукаммал буданд ва наметавон онҳоро ноқис
донист. Аммо камоли шариати муҳаммадия (бар соҳиби он салавот ва дуруд бод), ба
замон ва минтақаи вижае мутааллиқ нест, балки ин алал-итлоқ коми ласт. Аз ин
ҷиҳат, такмили дин ба ин шариат хос аст. Аз ин хотир, силсилаи нубувват бар
Расули карим (с.а.с.) хатм гардид.
Қуръони
карим чаро ба забони арабӣ нозил шуда аст?
Дар ин ҷо, суоле падид меояд. Ҳамон
гуна, ки анбиёи гузаштаи ҳамзабон, дар қавми онҳо мабъус шудаанд ва ниёзманд ба
таҳаммули сахти тарҷума нашудаанд, чаро Набии карим (с.а.с.) танҳо дар миёни
араб ба забони арабӣ мабъус гардид ва китоби ӯ – Қуръон ҳам чаро ба забони
арабӣ нозил шуд? Аммо агар қадре андеша ва тааммул раво дорем, ҷавоби он рӯшан
аст ва ҳар касе метавонад дарк кунад, ки вақте биъсат ва даъвати он Ҳазрат
(с.а.с.) барои ҳамаи миллатҳои ҷаҳон ом аст ва дар он садҳо забон роиҷ аст, пас
барои иршод ва ҳидояти ҳамаи онҳо ду сурат метавонист бошад: Яке ин, ки Қуръон
ба забони ҳар қавми ҷудогона нозил мешуд ва таъолим ва ҳидоятҳои Расули Худо
(с.а.с.) ҳам барои ҳар қавми ҷудогона қарор мегирифт. Агар интизоми ин дар
сохти қудрати илоҳӣ чандон душвор набувад, аммо ҳадафи бузург – эҷоди ваҳдат ва
ҳамоҳангии ахлоқӣ ва муоширатӣ дар миёни ҳама миллатҳои ҷаҳон, бо вуҷуди
ҳазорон ихтилоф дар ин сурат ба даст намеомад.
Илова бар ин, агар Қуръон ва ҳадиси ҳар
қавми ҷудогона дар як забон қарор мегирифт, пас дар он роҳҳои бешуморе барои
таҳрифи Қуръон боз мешуд ва ҳифзи каломи Қуръони карим, ки вижаи мунҳасир ба
фарди ӯст, ки ағёр ва мункирин ҳам ногузир ба пазириши он ҳастанд, ин хусусияти
муъҷизона наметавонист бар қарор бимонад ва бо вуҷуди як дин ва як китоб, ин
қадар роҳ барои ихтилоф боз мешуд, ки ҳеҷ нуқтае барои ваҳдат барқарор намемонд. Ва онро аз ин
метавон андозагирӣ кард. Бо вуҷуди ин, ки Қуръон ба як забон – арабӣ нозил шуда
аст, аммо дар тафсир ва таъбири он дар ҳудуди ҷавоз чӣ қадар ихтилоф иттифоқ
афтода ва ихтилофоти туруқи ботил ва ноҷоиз, ки ҳадде надоранд, аммо бо вуҷуди
ҳамаи инҳо, ваҳдати миллии мусалмонон ва шахси мумтози онҳо дар ҳамаи мардум
мавҷуд аст, ки бар Қуръони карим то ҳадде омил ҳастанд.
Хулоса ин, ки дар сурати умумияти
бисъсат ва рисолати он Ҳазрат (с.а.с.) барои ҳамаи миллатҳои ҷаҳон, ин сурати
ҳидоят ва таълими ӯ, ки Қуръон ба забони ҳар миллати ҷудогона бошад, ҳеҷ мардум
ҳам, ки фаҳми онро дуруст намедонанд. Лиҳозо, лозим аст, ки Қуръон танҳо ба як
забон биояд ва забони расул ҳам, ҳамон забони Қуръон бошад. Сипас ба кишварҳо
ва минтақаҳои дигар тарҷумаи он иблоғ ва интишор гарда два олимоне, ки ҷонишини
он Ҳазрат (с.а.с.) ҳастанд, дар ҳар мулку миллате, тибқи раҳнамудҳои он Ҳазрат
(с.а.с.) ба забони миллат ва минтақаи хеш бифаҳмонад ва шоеъ кунанд. Бинобар
ин, Ҳақ таоло ҷалла шаънуҳу аз ҳамаи забонҳои ҷаҳон, забони арабиро аз чанд
ҷиҳат интихоб намуд.
Вижагиҳои забони
арабӣ
Нахуст, ин ки забони расмии осмонҳо
арабӣ аст. Дуввум, ин ки забони фариштагон арабӣ аст. Саввум, ин ки забони
Лавҳул-маҳфуз арабӣ аст. Чунон, ки аз ояти («Бал ҳува Қуръонун маҷид₂₁. Фӣ
лавҳин маҳфуз₂₂») мафҳум мегардад. Чаҳорум ин, ки забони аҳли биҳишт, ки ватани
аслии инсони мусалмон аст ва ба он ҷо бармегардад, арабӣ аст. Дар Табаронӣ ва
«Мустадрак»-и Ҳоким ва «Шаъбул-имон»-и Байҳақӣ ба ривояти ҳазрати Абдуллоҳ ибни
Аббос (рз) манқул аст, ки он Ҳазрат (с.а.с.) фармуда аст: («Аҳиббул-араба
лисалосин; лианнӣ арабиюн вал-Қуръону арабиюн ва калому аҳлил-ҷаннати арабиюн»).
Ин ривоятро Ҳоким дар «Мустадрак» саҳеҳ дониста, дар «Ҷомеъус-сағир» ҳам
аломати саҳеҳ нишон дода аст. Баъзе аз муҳаддисин онро заиф донистаанд.
Ҳофизул-ҳадис Аллома Ибни Таймия фармуда аст, ки мазмуни ин ҳадис собит ва аз
дараҷаи аҳсан пойинтар нест.
Маънии ҳадис ин аст, ки шумо аз се
ҷиҳат ба арабҳо муҳаббат кунед: яке ин, ки ман араб ҳастам, дуввум ин, ки
Қуръон арабист. Саввум ин, ки забони аҳли ҷаннат арабӣ аст. Дар тафсири Қуртубӣ
ва ғайра ин ривоят ҳам манқул аст, ки забони ҳазрати Одам (а) дар биҳишт арабӣ
буд ва пас аз нузули ӯ ба замин ва қабул шудани тавбаи ӯ ба забони арабӣ
тағйироте падид омада, забони сурёнӣ ба вуҷуд омад.
Аз он чӣ гуфта шуд, аз ривоёт ҳам
таъйид мегардад, ки аз ҳазрати Абдуллоҳ ибни Аббос ва дигар саҳобагон (рз)
манқул аст, ки он ҳазрат фармуд: ҳар китобе, ки Худованди мутаол бар анбиё
алайҳимуссалом нозил намуда аст, дар асл ба забони арабӣ будаанд.
Ҷабраили амин (а) онҳоро ба забони
қавмашон тарҷума карда аст, ки ба паёмбарон таълим дод ва онон онҳоро ба забони
қавмӣ ба умматҳо иблоғ менамоянд ва ин ривоётро Аллома Суютӣ дар
«Тафсирул-итқон» ва бештари муфассирин дар зайли ояи мазкур нақл намудаанд.
Хулоса ин, ки забони аслии ҳамаи китобҳои осмонӣ арабӣ аст, аммо ғайр аз Қуръон
китобҳои дигар ба забонҳои кишварӣ ва миллӣ тарҷума шуда, нозил шудаанд. Аз ин
ҷиҳат, маъонӣ ҳама аз ҷониби Худо мебошад, вале алфози онҳо табдил гаштаанд ва
ин танҳо аз вижагии Қуръон аст, ки алфози он ҳам монанди маъоназ тарафи Ҳақ
таоло омада аст. Ва шояд аз ин ҷиҳат аст, ки Қуръон иддао намуда, ки ҳам ҷинну
ҳам инси ҷаҳон ҷамъ шаванд, наметавонанд, ҳаммонанди кучактарин сура, балки
ояте дуруст карда, пеш кунанд. Зеро он аз ҳайси лафз ва маънӣ каломи илоҳӣ ва
сифати илоҳӣ аст, кик асе наметавонад аз он наққолӣ кунад. Китобҳои дигари
осмонӣ, агар чӣ аз ҳайси маънӣ ҳам каломи илоҳианд, вале дар онҳо ба ҷои асли
лафзи арабӣ, чун тарҷума шуда аст. Аз ин лиҳоз, дар ҳаққи китоби дигари осмонӣ
чунин иддао нафармуда вагарна монанди Қуръон аз ҳайси каломи илоҳӣ будан,
ягонагӣ ва бемисол будани ҳар китоб яқинӣ аст.
Ва барои интихоби забони арабӣ ваҷҳи
дигареро шоистагии зотии худи забони арабист, ки барои адои як мафҳум дар он,
суратҳои бешумор ва роҳҳои зиёде вуҷуд дорад.
Ваҷҳи дигар, ин ки Худованди мутаол
мусалмононро бо забони арабӣ як муносибати фитрӣ ато фармудааст, ки ба сабаби
он ҳар шахс метавонад ба осонӣ ба қадри ниёзи худ, забони арабиро ёд гирад. Аз
ин ҷост, ки дар минтақае, ки саҳобаи киром ба он мерасиданд, дар муддати
кутоҳе, бидуни икроҳ забони он минтақа арабӣ мешуд. Дар Мисру Шом ва Ироқ
забони касе арабӣ набуд, дар сурате, ки имрӯз мамолики арабӣ гуфта мешаванд.
Ваҷҳи дигар, ин ки аҳли араб агар чӣ
қабл аз ислом шикори бадкирдориҳо буданд, аммо шоистагӣ ва малакот ва ҷазбаҳои
онҳо дар ҳамон ҳолот ҳам беназир буд ва аз ин ҷиҳат, Худованди мутаол
бузургтарин ва охирин паёмбари худро дар миёни онҳо мабъус гардонид ва забони
онҳоро забони онҳоро барои Қуръон интихоб намуд. Ва аз ҳама пештар нисбат ба
ҳидоят ва таълими онҳо ба Паёмбар (с.а.с.) дастур дод, ки: («Ва анзир
ъаширатакал-ақрабин» яъне, ва хешовандони наздикатро бим бидеҳ.). Ва аз ҳама
пештар аз ин қавм афродеро дар атрофи Паёмбари карим (с.а.с.) ҷамъ намуд, ки
ҷону молу ҳамаи зинадгии худро барои он Ҳазрат (с.а.с.) фидо кардан два
таъолими он Ҳазратро (с.а.с.) аз ҷонҳои худ азизтар тасаввур карданд. Ба ин
шакл, суҳбат ва таълим барои ишоа ва густариши таълимоти Қуръон насб карда фармуд:
«Баллиғӯ ъаннӣ ва лав оятан», яъне оётеро ки аз ман шунидаед, ба мардум
бирасонед. Асҳоби ҷоннисор ин раҳнамудҳоро ба дӯш гирифта, ба тамоми гӯшаҳои
олам расониданд ва таъолими Қуръонро дар ҷаҳон густариш доданд. Чунон, ки аз
вафоти Расули акрам (с.а.с.) ҳанӯз бисту панҷ сол нагузашта буд, ки садои
Қуръон дар шарқу ғарб танинандоз гашт.
Аз тарафи дигар, Ҳақ таоло дар уммат
даъвати он Ҳазрат (с.а.с.), ки дар он муштарак ва яҳуду насоро ҳам дохил
мебошанд, навъе малака ва ҷазба барои таълим ва таъаллум, тасниф ва таълиф,
таблиғу ишоъа тавлид намуда аст, ки назири он дар торихи гузаштаи дунё дида
намешавад ва дар натиҷаи он миллатҳои аҷам на танҳо ҷазбаи фаро гирифтани улуми
Қуръон ва суннатро доранд, балки дар таҳсили забони арабӣ ва тарвиҷ ва ишоъаи он
қадами онҳо аз арабҳо ақибтар нест. Ин як ҳақиқати ҳайратангезест, ки бар
забони арабӣ ва муҳоварот ва қавоиди сарфу наҳви (дастури забон) он дар ҳоли
ҳозир дар миқдоре китоби мавҷуд аст, бештари онҳо аз нигориши аҷамиҳост.
Дар ҷамъ ва тадвини Қуръон ва суннат,
тафсиру ташреҳи онҳо саҳмияи онҳо (аҷамиҳо) аз арабҳо камтар нест. Аз ин лиҳоз,
ба ин шакл забони он Ҳазрат (с.а.с.) ва китоби ӯ бо вуҷуди ин, ки арабӣ аст,
тамоми оламро иҳота кардааст. Дар ҳар минтақа ва қавму миллатҳои аҷам чунон
уламо падид омадааст, ки таълими Қуръон ва суннатро ба забонҳои миллии худ ба
ниҳояти соддагӣ расонидаанд ва он ҳикмат, ки расул дар забони қавмаш мабъус
гардад, ба даст омада аст.
Дар поёнио ят фармудааст: мо барои
осонии мардум паёмбарони худро ба забони онҳо ба ин хотир мабъус кардем, ки
онон аҳкоми моро ба беҳтарин ба онон бифаҳмонанд. Вале боз ҳам ҳидоят ва
гумроҳӣ дар дастраси инсонҳо нест. Балки дар қудрати Худост, ҳар касеро, ки Ӯ
бихоҳад дар гумроҳӣ қарор медиҳад ва ҳар касеро, ки Ӯ бихоҳад ҳидоят мекунад ва
Ӯст тавоно ва ҳаким.
